استویا Stevia rebaudiana Bertoni ،گیاهی از تیره مرکبان Compositae ، علفی و حساس به سرما ست. گیاه دارای برگهای کوچک است که به صورت متناوب روی ساقه قرار گرفته اند. بهترین دمای رشد این گیاه 30-15 درجه سانتیگراد است. با کوتاه شدن روز و سرد شدن هوا شرایط گلدهی فراهم می شود. گلها کوچک، سفید و در قسمت میانی بنفش کمرنگ اند که به صورت خوشه ای روی ساقه ظاهر می شوند. این گیاه خود ناسازگار است و گرده افشانی گلها توسط باد و حشرات انجام می گیرد. گرده گلهای آن می تواند بسیار آلرژی زا باشد. دانه آن یک فندقه کوچک سبک و کرکدار است که توسط باد جا به جا می شود. ازدیاد گیاه در طبیعت عمدتآ از طریق بذر صورت می گیرد.

تحقیقات نشان داده است که مشکل جوانه زنی بذر استویا به علت پوکی بذر است. اجرای گرده افشانی مصنوعی به عملکرد تولید بذر کمک می کند. در صورت در دست داشتن ارقام مرغوب می توان گیاه را به صورت قلمه یا ازدیاد کلونی در شرایط درون شیشه (in vitro ) نمود. استویا یک گیاه روز کوتاه است و معمولأ مانند یک زراعت یکساله به روش نشاکاری کشت می شود.
در کشورهای تولید کننده، معمولاً گیاهان مورد نیاز از بذر تولید می شوند زیرا قیمت نشای استویا زیاد است . با این حال تهیه قلمه ریشه دار به دلیل نیاز به انتخاب بوته های حاوی قند بیشتر رونق دارد. زمان لازم برای تولید نشا از بذر در 8-7 هفته است و کشت گیاهچه ها در شرایط مزرعه در ماه اردیبهشت – خرداد انجام می شود.
تولید قند در طول روز باید در تابستان انجام و معمولا برداشت در ماه مهر اجرا می شود. در کشت گلخانه ای می توان دوره رشد را با افزایش طول روز طولانی تر کرد.

تاریخچه

گیاه استویا نخستین بار در دره ریو ماندی RioMonday در شمال شرقی کشور پاراگوئه شناخته شده است. اروپاییان در سال 1888توسط برتونی M.S.Bertoni با گیاه استویا آشنا شدند. مهمترین کشورهای تولید کننده استویا : ژاپن. چین. تایوان. کره. برزیل. مالزیا و پاراگوئه هستند. مهمترین اهمیت اقتصادی آن به عنوان یک ماده شیرین کننده طبیعی در جایگزینی شیرین کننده های مصنوعی (آسپارتان و سدیم ساخارین) است. اما مهمترین عامل بازدارنده در گسترش تجارت این ماده، عدم صدور مجوز مصرف آن در مواد غذایی در آمریکا است.

خواص شیرین کنندگی قند استویا

ماده ی شیرین کننده ی استویا که به استویوزید معروف است, کالری زا نیست و در سیستم گوارش جذب نمی شود. این ماده تا 250 برابر شیرین تر از ساکارز است که بسته به نوع گیاه پایه، طول روز و روش تولید، بین 20-5 % در گیاه تولید می شود. شیرینی برگهای خشک گیاه 30 برابربیشتر از ساکارز است. چهار نوع گلوکوزید استویول اصلی در استویا شناسایی شده است:rebaudioside A, rebaudioside C, stevioside, dulcoside A .
این مواد نسبت به ساکارز بین 250 - 40 برابر شیرین تر اند. نسبت تولید این مواد در گیاه متغیر است.
تا کنون rebaudioside A بهترین کیفییت (شیرینی) را در میان انوع دیگر د اراست و افزایش نسبت این ترکیب در گیاه از اهداف به نژادی استویا می باشد. این مواد در 9-3 = pH و تا دمای زیاد (100درجه سانتیگراد) ثابت می مانند، تخمیر نمی شوند و رنگ آن در اثر پخت تغییر نمی کند. به این دلایل دارای طیف وسیعی از کاربردها در فرآورده های خوراکی دارند.
تحقیقات زیادی در ارتباط با استخراج و خالص سازی شیرین کننده های موجود در برگ خشک شده گیاه استویا انجام شده است. عمل استخراج در درجه حرارت های 25-0 درجه سانتی گراد قابل اجراست. اما برای خارج کردن ترکیبات تلخ می توان از درجه حرارت بین 6-2 درجه سانتی گراد استفاده نمود. نسبت برگ گیاه به حلال را بین03/0 -01/0 وزنی کنترل می کنند. برای خالص سازی ترکیبات استخراج شده معمولأ از دو ستون تبادل یونی استفاده می شود. برای خالص سازی rebaudiosideA که شیرین ترین ترکیب است, می توان از میکرو فیلتر استفاده نمود.

روش تولید محصول

استویا یک گیاه روز کوتاه است و معمولآمانند یک زراعت یک ساله کشت می شود. بذر گیاه در شرایط گلخانه ای کشت و نشا ها پس از 6تا 7 هفته، به مزرعه انتقال داده می شوند. ارتفاع آن در شرایط مطلوب رشد به 100 سانتی متر می رسد. زمان گلدهی بستگی به رقم پس از 104-54 روز از تاریخ کشت است. در موطن اصلی استویا دمای روز و شب بین 43-21 درجه سانتی گراد و بارندگی تا 1375 میلی متر در سال است. .گیاه در پایان فصل، پیش از به گل رفتن، یکجا برداشت می شود.
بذر استویا به دلیل عدم تلقیح در صد پوکی زیاد دارد. اما بذر مرغوب استویا جوانه زنی خوبی دارد (قیمت 350$ کانادا برای هر گرم). هزینه تولید گیاه از بذر ارزان تر از خریداری نشای آن است که به قیمت هر عدد 7-63/0 $ کانادا به فروش می رسد. علاوه بر این، نشای گیاه استویا حمل و نقل را به خوبی تحمل نمی کند از این رو توصیه می شود تولید گیاهان در محل پیش بینی و از کشت بذر آغاز شود.
در شرایط آب و هوایی کشورهایی چون کانادا (Ontario)در هر هکتار کشت استویا حدود 3000 کیلو گرم محصول سبز ( برگ و ساقه ) به دست می آید که هر گرم آن دارای105 میلی گرم قند stevioside است . بهترین کیفیت قند در برگ استویا تولید می شود. اصلاح این گیاه می تواند میزان تولید قند را به دو برابر برساند.

ارزش اقتصادی تولید استویا دوره رشد گیاه در شرایط غیر بومی یک یا دو سال است. سال دوم عملکرد بهتر دارد. پس از آن نشای جدید کاشته می شود.در کانادا با توجه به هزینه کشت استویا (8500 دلار در هکتار) و 30-20 گرم وزن برگ در هر بوته برای اقتصادی بودن کشت می بایست 2200 کیلوگرم در هکتار برگ حاوی قند استویوزید Stevioside تولید شود. در اغلب کشورهای تولید کننده محصول سبز ، ترکیبات قندی آن را نیز فرآوری می شود..معمو? تولید کننده ترجیح می دهد خود مبادرت به خشک کردن برگ ، تهیه پودر و عصاره برگ بنماید تا از قیمت محصول نهایی آن بهره مند گردد. فروش محصول برگ پس از خشک کردن برای فرآوری نیز متداول است.

  انواع استویا

پنج نوع گیاه استویا وجود دارد که قند یک نوع آن Stevia rebaudiana Bertoni درکشورهای ژاپن، کره و چین پاراگوئه و بسیاری کشور های دیگر در محصولات غذایی و در آمریکا و کانادا درتهیه مواد خوراکی رژیمی مجاز است. در حال حاضر در ژاپن مصرف سالیانه قند استویوزید Stevioside 50 تن به ارزش 220 میلیون دلار کانادا است. پیش بینی می شود در آینده به طور کلی به منظور حفظ سلامت انسان از مخلوط چند نوع قند از جمله قند های غیر کالری زا در تهیه محصولات غذایی استفاده خواهد شد و شیرین کننده های جدید بازار خوبی خواهند داشت. اجرای تحقیقات، کشت و تولید استویا و فرآورده های شیرین غیر کالری زای آن مورد توجه کشورهای چهان قرار دارد. کشور چین، طرح بزرگی برای تولید استویا درسطح وسیع در دست اجرا دارد. امکان کشت گلخانه ای استویا در ایران در کشور ما ایران، شرایط دما و نور کافی برای کشت گیاه استویا مساعد است و امکانات برای تولید فرآورده های غذایی از قند گیاه وجود دارد، اما خاک مناسب برای کشت استویا باید دارای شوری پایین باشد. این امر موجب می شود تا مناطق محدودی برای کشت این گیاه در ایران فراهم باشد. بهترین شرایط از نظر نوع خاک و اقلیم، مناطق توتون کاری کشور است و جایگزین بسیار با صرفه ای برای آن خواهد بود. اما در حال حاضر، کشت گلخانه ای و ترجیحأ در شرایط هایدروپونیک راه حل پیشنهادی برای تولید استویا در ایران است که باید با توجه یه نکات زیر برنامه ریزی شود: 1.استفاده از بذر مرغوب برای تولید اقتصادی گیاهان با درصد قند استویوزید بیشتر در برگ 2.ایجاد شرایط رشد مطلوب در گلخانه   کشت گلدانی این گیاه درکشورهای دیگر اجرا می شود و با توجه به نتایج به کارگیری سیستم آب کشت در تحقیقات انجام شده در ایران، تولید این گیاه در گلخانه هایدروپونیک قابل اجرا خواهد بود.آنچه که در راه اندازی و بهره برداری از سیستم کشت بدون خاک یا هایدروپونیک اهمیت زیاد دارد این است که پیش از شروع به تولید پیش بینی دوره آموزش کارکنان اجرا شده باشد.موفقیت در این تکنیک تولید نیازمند به فراگیری صحیح و کسب مهارت است. علاوه بر این ، معرفی خواص محصول و ایجاد بازار فروش و همچنین امکان صادرات فرآورده ها آن نیاز به توجه و پایه ریزی خواهد داشت.

منبع: http://nya.ir/home/index.html

نوشته شده در پنج شنبه 93/4/5ساعت 1:56 عصر توسط بابک باباپور نظرات ( ) |